زمان تقریبی مطالعه: 29 دقیقه
 

تهلیل (دانشنامه‌حج)





تهلیل، گفتن لااله الاّ اللّه، و مهمترین شعار توحیدی است. این ذکر در قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل بیت ایشان فراوان است. بر پایه احادیث، گفتن «لا اله الا الله» اصل و اساس دین، برترین عبادت، بهای بهشت، برترین کلمات نزد خداوند، شکننده کمر شیطان و کلید آسمان است. تهلیل یکی از اساسی‌ترین اذکار دین اسلام می‌باشد که در نماز، حج و اکثر دعاهای مذهبی آمده است.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی و اصطلاحی
۲ - کاربرد قرآنی
۳ - کاربرد در احادیث
۴ - کاربرد در اعمال واجب و مستحب
۵ - ƒتهلیل در حج و عمره
۶ - موارد تهلیل در اعمال حج
       ۶.۱ - سفرحج
       ۶.۲ - دهه اول ذی‌حجه
       ۶.۳ - هنگام احرام
       ۶.۴ - پس از قطع تلبیه
       ۶.۵ - هنگام مشاهده کعبه
       ۶.۶ - به عنوان جانشین استلام
       ۶.۷ - نزد ارکان کعبه
       ۶.۸ - پیش از گزاردن سعی
       ۶.۹ - هنگام برآمدن بر مروه
       ۶.۱۰ - عرفات
       ۶.۱۱ - هنگام عزیمت به مزدلفه
       ۶.۱۲ - مشعر
       ۶.۱۳ - هنگام عزیمت به منا
       ۶.۱۴ - هنگام رمی و پس از آن
       ۶.۱۵ - مسجد خیف و منا
       ۶.۱۶ - هنگام بازگشت از منا
       ۶.۱۷ - ایام تشریق
       ۶.۱۸ - هنگام وداع با کعبه
۷ - منابع
۸ - پانویس
۹ - منبع

۱ - معنای لغوی و اصطلاحی


«تهلیل» از ریشه «ه ـ ل ـ ل»، به معنای بالا بردن صدا
[۱] ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ج۵، ص۲۴۰.    
[۲] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۵، ص۱۸۵۲.    
[۳] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۷۰۵، «هلل».    
در اصطلاح به گفتن «لا اله الاّ الله» اطلاق می‌شود.
[۴] انصاری، زکریا بن محمد، فتح الوهاب، ج۱، ص۹۷.    
[۵] شیخ کلینی، الکافی، ج۱۱، ص۱۸۰.    
[۶] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۸۸، ص۳۵۳.    
به کار بردن این ریشه برای این معنا، از آن‌رو است که فرد هنگام گفتن لا اله الاّ الله، صدای خود را بلند می‌کند.
[۷] ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ج۵، ص۲۴۰.    
[۸] زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۳۱، ص۱۴۸.    
برخی لغت‌شناسان تهلیل را برگرفته از حروف «لا اله الا الله» می‌دانند.
[۹] ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ج۵، ص۲۴۱.    
گاه الفاظی مانند هَیلَله،
[۱۰] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۵، ص۱۸۵۲.    
[۱۱] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۷۰۵.    
اهلال و تهلل
[۱۲] راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قران، ص۵۴۴.    
[۱۳] فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز، ج۵، ص۳۳۲، «هلل».    
هم در این معنا به کار می‌رود.

۲ - کاربرد قرآنی


عبارت «لا اله الاّ الله» دو بار در قرآن کریم به کار رفته سوره صافات آیه ۳۵
[۱۴] صافات/سوره۳۷، آیه۳۵.    
؛ سوره محمد آیه ۱۹
[۱۵] محمد/سوره۴۷، آیه۱۹.    
و به صورت‌های مشابه، مانند «لا اله الاّ انا» و «لا اله الاّ انت» و به ویژه «لا اله الا هو» بیش از سی بار در قرآن آمده است. البته مفاد تهلیل، یعنی اقرار به یگانگی معبود و نفی هر‌گونه شریک برای او
[۱۶] شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۲۵۹.    
با تعابیر گوناگون در قرآن یاد شده است. مثلا بر اساس آیه ۲۶ سوره حج
[۱۷] حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
نخستین آموزه خداوند به حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) پس از راهنمایی او به مکان کعبه، نفی شرک به شمار رفته است: «وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْتِ اَنْ لا تُشْرِکْ بی‌شَیْئاً».

۳ - کاربرد در احادیث


بر پایه احادیث، گفتن «لا اله الا الله» اصل و اساس دین،
[۱۸] فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص۳۹۷.    
برترین عبادت،
[۱۹] شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۰۶.    
[۲۰] ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج۱۱، ص۱۷۴.
بهای بهشت،
[۲۱] شیخ صدوق، التوحید، ص۲۱.    
[۲۲] متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۱، ص۵۲۱.    
برترین کلمات نزد خداوند،
[۲۳] شیخ صدوق، کمال الدین، ص۶۶۹.    
شکننده کمر شیطان
[۲۴] ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۱۶.    
و کلید آسمان
[۲۵] عروسی حویزی، نور الثقلین، ج۲، ص۳۰.    
است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آن را برترین سخن خود و پیامبران پیش از خویش یاد کرده است.
[۲۶] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۸۴.
[۲۷] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۱۷.
ایشان در آغاز رسالت، مردم را با خطاب «قولوا «لا اله الا الله» تُفلحوا» به اسلام فرامی‌خواند
[۲۸] ابن حنبل، مسند احمد، ج۴، ص۶۳.    
[۲۹] ابن شهر آشوب، المناقب، ج۱، ص۵۶.    
[۳۰] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۱۸، ص۲۰۲.    
و در ادامه نیز با سفارش کردن مسلمانان به بسیار گفتن این ذکر، به تجدید اسلام دعوت می‌کرد.
[۳۱] ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۵۹.
[۳۲] حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۴، ص۲۵۶.
بر پایه حدیث قدسی سلسلة الذهب که امام رضا (علیه‌السلام) آن را با واسطه پدرانش از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آورده، خداوند «لا اله الاّ الله» را دژ استوار خود دانسته که ورود در آن، مایه امان از عذاب می‌شود.
[۳۳] شیخ صدوق، التوحید، ص۲۵.    
[۳۴] ابن عساکر، ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۵، ص۴۶۲.    
در روایات برای ترتب این آثار، شرط‌هایی چون اخلاص، پرهیز از گناهان و نیز پذیرش ولایت امامان تعیین شده است.
[۳۵] شیخ صدوق، التوحید، ص۲۵.    
[۳۶] شیخ صدوق، التوحید، ص۲۸.    
با وجود این، گوینده «لا اله الا الله» و گواهی دهنده به آن، هر چند منافق باشد، از دیدگاه فقهی در زمره اهل توحید قرار می‌گیرد و خون و جان و مال او در امان خواهد بود.
[۳۷] ابن عربی، احکام القرآن ج۱، ص۲۰۲.    
[۳۸] ابن عربی، احکام القرآن، ج۲، ص۵۷۵.    
[۳۹] نووی، شرح صحیح مسلم، ج۱۲، ص۵.
[۴۰] شیخ صدوق، الهدایه، ص۵۴.    


۴ - کاربرد در اعمال واجب و مستحب


گفتن «لا اله الا الله» به عنوان جزئی از تشهد و تسبیحات چهار‌گانه در نماز، واجب به شمار می‌رود.
[۴۱] شیخ طوسی، الخلاف، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.    
[۴۲] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۵، ص۷۶-۷۷.    
[۴۳] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۵، ص۱۷۹-۱۸۰.    
[۴۴] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۲، ص۸۶۸.    
بر پایه روایات متعدد، تهلیل در همه حالات
[۴۵] نووی، شرح صحیح مسلم، ج۱۷، ص۱۷.    
[۴۶] بهبهانی، محمد باقر، الحاشیة، ج۲، ص۴۰۷.    
[۴۷] آملی، محمد تقی، مصباح الهدی، ج۱۲، ص۵۰۴.    
از جمله در هر صبح و شام همراه با ذکرهای دیگر
[۴۸] شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۲-۵۳۴.    
[۴۹] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۱۵۵.    
مستحب است؛ اما در برخی موارد، بر آن تاکید ویژه شده است، از جمله: پس از گزاردن نمازهای واجب،
[۵۰] شیخ مفید، المقنعه، ص۱۱۵.    
[۵۱] شهید اول، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۱۸۴.    
[۵۲] متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۲، ص۶۴۴.    
[۵۳] کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۳، ص۲۲۷.    
در حال روزه،
[۵۴] متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۸، ص۴۵۵.    
ماه رمضان،
[۵۵] ابن بابویه، فقه الرضا، ص۲۰۴.    
[۵۶] اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی، النوادر، ص۱۷.    
[۵۷] شیخ حر عاملی، هدایة الامه، ج۴، ص۲۴۸.    
بر فراز بلندی در سفر،
[۵۸] متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۵، ص۱۹.    
[۵۹] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۱-۳۹۲.    
در تلقین محتضر
[۶۰] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۳۳۸.    
[۶۱] موسوی عاملی، سید محمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۲، ص۵۵.    
و هنگام زیارت معصومان (علیهم‌السلام) .
[۶۲] ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص۳۹۸.    
[۶۳] شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۷۴۰.    
[۶۴] سید بن طاووس، مصباح الزائر، ص۱۹۷.    
[۶۵] مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، ص۴۲۸.    
[۶۶] مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، ص۶۵۷.    
همچنین تهلیل از ذکرهای اذان و اقامه
[۶۷] ابن بابویه، فقه الرضا، ص۹۶.    
[۶۸] شیخ مفید، المقنعه، ص۱۰۱-۱۰۲.    
[۶۹] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۳، ص۹۰.    
[۷۰] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۱، ص۷۰۲.    
و نیز از اذکار زیارت اهل قبور
[۷۱] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۹۳، ص۲۰۳.    
است.

۵ - ƒتهلیل در حج و عمره


بر پایه روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هر تهلیل حج‌گزار سبب دریافت بشارت خداوند است.
[۷۲] بیهقی، شعب الایمان، ج۳، ص۴۷۲.
[۷۳] سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۲۱۰.
در حدیثی از امام علی (علیه‌السلام) از جمله حکمت‌های تشریع حج، گفتن «لا اله الا الله» پیرامون کعبه به شمار رفته است.
[۷۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۹۹.    
[۷۵] امام علی (علیه‌السلام) نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.    
به گزارش منابع روایی و تاریخی، انبیای خداوند و امامان معصوم (علیهم‌السلام) همواره مفاد این ذکر، یعنی نفی شریک برای خداوند، را از آغاز مناسک خود با جمله «لا شریک لک» تاکید کرده‌اند.
[۷۶] قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۵۴.    
[۷۷] سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، ص۳۵۵.    
به تصریح برخی، هیچ یک از مناسک حج، از تهلیل و تکبیر جدا نیست.
[۷۸] ابوشهبه، محمد، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۱۸.    
بر پایه روایات، حضرت آدم (علیه‌السلام) هنگامی که از کوه صفا به حجرالاسود نگریست، تهلیل بر زبان راند. جبرئیل هنگام آموزش آداب حج به حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیه‌السلام)، در آغاز ورود به مسجدالحرام، به حجرالاسود روی کرد و تکبیر و تهلیل گفت و پس از او آن دو نیز تکبیر و تهلیل گفتند.
[۷۹] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۶.    
[۸۰] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۰۲-۲۰۳.    
[۸۱] شیخ صدوق، علل‌الشرائع، ج۲، ص۵۸۶.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز پس از ورود به مسجدالحرام، در برابر حجرالاسود همین کار را انجام داد.
[۸۲] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
نیز ایشان درون کعبه تکبیر و تهلیل را تکرار کرد.
[۸۳] نسائی احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۲۲۰.
[۸۴] صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۱، ص۱۷۳.
بر فراز صفا نیز این ذکر را بر زبان جاری نمود.
[۸۵] نسائی احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۲۴۰.    
[۸۶] بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۵، ص۴۳۵.    
همچنین در مشعر الحرام رو به قبله ایستاد و تهلیل گفت.
[۸۷] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۲۰.
[۸۸] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۲۲.    
مسلمانان در شب فتح مکه تا صبح تکبیر و تهلیل گفتند
[۸۹] بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۵، ص۱۰۳.    
[۹۰] ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲۳، ص۴۵۷.    
[۹۱] ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۳، ص۵۷۶.    
[۹۲] مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۴، ص۴.    
و در بازگشت از مکه هم چنین کردند.
[۹۳] ابوشهبه، محمد، السیرة النبویه، ج۲، ص۵۸۰.    
امام رضا (علیه‌السلام) نیز هنگام وداع با کعبه، رو به آن ایستاد و دعایی همراه تهلیل خواند: «اللهم انی انقلب علی لا اله الا انت.»
[۹۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۳۱.    


۶ - موارد تهلیل در اعمال حج


با توجه به این گزارش‌ها و نیز دلیل‌های دیگر، فقیهان شیعیان و اهل سنت گفتن «لا اله الا الله» را در چندین مورد از مناسک و موسم حج، سنت شمرده‌اند؛ از جمله:

۶.۱ - سفرحج


تهلیل فراوان در طول سفر حج و به ویژه هنگام برآمدن بر بلندی سفارش شده است. نیز تهلیل از آداب اقامت در مکه است.
[۹۵] ابن بابویه، فقه الرضا، ص۲۱۵.    
[۹۶] ابن قدامه، المغنی، ج۳، ص۵۹۱.
[۹۷] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۸۵.    


۶.۲ - دهه اول ذی‌حجه


در منابع روایی شیعیان و اهل سنت، به گفتن «لا اله الا الله» در دهه نخست ماه ذی‌حجه بسیار سفارش شده و برای تهلیل در این ایام الفاظی ویژه توصیه گشته است.
[۹۸] بیهقی، شعب الایمان، ج۳، ص۳۵۳.
[۹۹] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۷۲.    
[۱۰۰] ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص۲۵۴-۲۵۵.    
از آداب نماز عید قربان، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام بیرون آمدن برای اقامه نماز است.
[۱۰۱] سیوطی، الشمائل الشریفه، ج۱، ص۲۹۶.    


۶.۳ - هنگام احرام


بر پایه فقه حنفی
[۱۰۲] سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۱۸۷.    
[۱۰۳] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۴۸۳.    
[۱۰۴] نظام الدین و گروهی از علما، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۲۲.    
و مالکی
[۱۰۵] دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۶.    
[۱۰۶] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۶۳.    
اذکاری مانند تهلیل می‌تواند جایگزین تلبیه برای احرام شود.

۶.۴ - پس از قطع تلبیه


به تصریح فقیهان امامی
[۱۰۷] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۰.    
[۱۰۸] محقق اردبیلی، احمد بن علی، مجمع الفائده والبرهان، ج۶، ص۲۳۵-۲۳۶.    
[۱۰۹] نجفی صاحب الجواهر، نجاة العباد، ص۱۰۵.    
و اهل سنت
[۱۱۰] ابن‌ عبد البر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، التمهید، ج۱۳، ص۷۶.    
به پشتوانه احادیث
[۱۱۱] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۹۹.    
[۱۱۲] شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۱۸۲.    
[۱۱۳] شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۱۵۲.
مستحب است که احرام‌گزار در حج و عمره پس از قطع تلبیه به گفتن اذکاری چون تهلیل بپردازد.

۶.۵ - هنگام مشاهده کعبه


شماری از حنفیان به استحباب تهلیل هنگام دیدن کعبه باور دارند.
[۱۱۴] زبیدی، ابوبکر بن علی، الجوهرة النیره، ج۱، ص۱۵۳.    
[۱۱۵] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۴۱.    
[۱۱۶] نظام الدین و گروهی از علما، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۲۵.    


۶.۶ - به عنوان جانشین استلام


به باور فقیهان اهل سنت، اگر استلام حجرالاسود ممکن نباشد، ایستادن در برابر آن و گفتن «لا اله الا الله» مستحب است.
[۱۱۷] سرخسی، المبسوط ج۴، ص۱۲.    
[۱۱۸] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
[۱۱۹] سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۱.    


۶.۷ - نزد ارکان کعبه


شماری از فقیهان اهل سنت، تهلیل را نزد ارکان کعبه مستحب دانسته‌اند.
[۱۲۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۱۳.    
[۱۲۱] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۶۰.    
[۱۲۲] شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۵، ص۱۶۸.    


۶.۸ - پیش از گزاردن سعی


فقیهان امامی به پشتوانه روایات
[۱۲۳] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۱.    
برآنند که مستحب است طواف‌کننده پس از انجام دادن طواف و نماز آن، بر فراز کوه صفا رو به حجرالاسود قرار گیرد و پس از حمد و ثنای خداوند، هفت بار تهلیل گوید و پس از خواندن دعاهای ویژه ۱۰۰ بار دیگر تهلیل را تکرار کند.
[۱۲۴] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۶۱.    
[۱۲۵] فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۱۳.    
[۱۲۶] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۸۹.    
فقیهان همه مذاهب اهل سنت نیز گفتن «لا اله الا الله» را در آغاز سعی
[۱۲۷] سرخسی، المبسوط ج۴، ص۱۳.    
[۱۲۸] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۸.    
[۱۲۹] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۶۷.    
[۱۳۰] حطاب، محمد بن محمد، التاج و الاکلیل، ج۴، ص۱۵۵.    
یا در میان آن
[۱۳۱] موصلی، عبدالله بن محمود، الاختیار، ج۱، ص۱۶۰.    
مستحب دانسته‌اند.

۶.۹ - هنگام برآمدن بر مروه


به تصریح شماری از فقیهان امامی، مستحب است انجام دهنده سعی هنگامی که به مروه رسد، تکبیر و تهلیل را هفت بار تکرار کند.
[۱۳۲] ابن براج، المهذب، ج۱، ص۲۴۱.    
[۱۳۳] ابن زهرة حلبی، غنیة النزوع، ص۱۷۸.    
در شماری از منابع روایی نیز بر فراز صفا و مروه دعایی همراه تهلیل از امامان معصوم (علیهم‌السلام) روایت شده است.
[۱۳۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۲.    
شماری از حنفیان هم تهلیل بر مروه را مستحب دانسته‌اند.
[۱۳۵] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۹.    
[۱۳۶] موصلی، عبدالله بن محمود، الاختیار، ج۱، ص۱۶۰.    
[۱۳۷] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۸۴.    


۶.۱۰ - عرفات


بر پایه روایات متعدد،
[۱۳۸] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۶۳.    
یکی از اذکاری که هنگام وقوف در عرفات استحباب بسیار دارد، ذکر تهلیل است.
[۱۳۹] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۱.    
[۱۴۰] نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۲۱.    
[۱۴۱] زین الدین، محمد امین، التقوی، ج۳، ص۴۰۷.    
در شماری از منابع، تهلیل از آداب دعای روز عرفه نیز شمرده شده است.
[۱۴۲] شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۶۸۷.    
[۱۴۳] سید ابن طاوس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۳۳۷.    
[۱۴۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۱۴.    
فقیهان اهل سنت نیز تهلیل را از سنن وقوف در عرفات شمرده‌اند
[۱۴۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۱۳.    
[۱۴۶] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۹۵.    
[۱۴۷] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۴۹۴.
و برآنند که خطبه امیر الحاج در این روز باید همراه تهلیل باشد.
[۱۴۸] سرخسی، المبسوط ج۴، ص۵۳.    
[۱۴۹] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۵۲.    
[۱۵۰] ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۵۴.    


۶.۱۱ - هنگام عزیمت به مزدلفه


در فقه امامی
[۱۵۱] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۱.    
و اهل سنت
[۱۵۲] قرافی، احمد بن ادریس، الذخیره، ج۳، ص۲۶۱.    
[۱۵۳] نووی، الاذکار النوویه، ص۱۹۹.    
[۱۵۴] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۵۹.
یکی از ذکرهای سفارش شده در مسیر عرفات به مزدلفه، «لا اله الا الله» است.

۶.۱۲ - مشعر


به تصریح بسیاری از مفسران، از مصداق‌های آشکار ذکر خدا در مشعر الحرام که مسلمانان در آیه ۱۹۸سوره بقره بدان امر شده‌اند، تهلیل است.
[۱۵۵] زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۲۴۶.    
[۱۵۶] بیضاوی، تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۱۳۱.    
[۱۵۷] کاظمی، فاضل جواد، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۰۵.    

از این رو، بر پایه منابع فقهی امامیان
[۱۵۸] نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۴.    
[۱۵۹] حکیم، سید محسن، دلیل الناسک، ص۳۵۸.    
و اهل سنت
[۱۶۰] شیخ صدوق، المقنع، ص۲۷۱.    
[۱۶۱] سرخسی، المبسوط ج۴، ص۱۹.    
[۱۶۲] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۴۸۹.    
تهلیل هنگام وقوف در مزدلفه مستحب است.

۶.۱۳ - هنگام عزیمت به منا


در پاره‌ای منابع فقهی امامیان و اهل سنت، تهلیل هنگام عزیمت از مشعر به منا مستحب شمرده شده است.
[۱۶۳] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۸.
[۱۶۴] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۶۴.    


۶.۱۴ - هنگام رمی و پس از آن


فقیهان امامی
[۱۶۵] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۵۱.    
[۱۶۶] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۲۰.    
و اهل سنت بر آنند که گفتن تکبیر هنگام پرتاب هر سنگ در رمی جمرات مستحب است؛ ولی به باور حنفیان، ذکر تهلیل نیز به جای تکبیر کافی است.
[۱۶۷] بدرالعینی، البنایه، ج۴، ص۲۴۱.    
[۱۶۸] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۶۰۵.    
[۱۶۹] نظام الدین و گروهی از علما، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۳۱.    
به باور برخی از اهل سنت، گفتن «لا اله الا الله» پس از رمی هر یک از جمرات نیز استحباب دارد.
[۱۷۰] سرخسی، المبسوط ج۴، ص۲۳.    
[۱۷۱] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۵۹.    
[۱۷۲] نفراوی، أحمد بن غانم، الفواکه الدوانی، ج۱، ص۳۶۴.    
برخی این تهلیل را تنها پس از رمی جمره اول و دوم مستحب دانسته‌اند.
[۱۷۳] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۴۳.    


۶.۱۵ - مسجد خیف و منا


فقیهان امامی بر پایه روایات، ۱۰۰ بار تهلیل در مسجد خیف را مستحب دانسته‌اند.
[۱۷۴] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۰.    
[۱۷۵] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۳۵.    
[۱۷۶] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۳۳۱.    
روایات این تکرار تهلیل را با زنده کردن یک شخص برابر خوانده‌اند.‌ اندکی از اهل سنت هم ذکر تهلیل را از آداب اقامت در منا شمرده‌اند.
[۱۷۷] قرافی، احمد بن ادریس، الذخیره، ج۳، ص۲۶۱.    


۶.۱۶ - هنگام بازگشت از منا


به تصریح شماری از فقیهان، تکرار تهلیل هنگام بازگشت حج‌گزار از منا به مکه مستحب است.
[۱۷۸] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵.    


۶.۱۷ - ایام تشریق


بر پایه آیه ۲۰۳سوره بقره
[۱۷۹] بقره/سوره۲، آیه۲۰۳.    
که به ذکر خدا در ایام معدودات فرمان داده و نیز بر اساس دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای فراوان گفتن اذکاری چون تکبیر و تهلیل در ایام تشریق،
[۱۸۰] صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۳، ص۳۳۲.
شماری از فقیهان به استحباب تهلیل در این ایام تصریح کرده‌اند.
[۱۸۱] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۹۵.    
[۱۸۲] آبی ازهری، صالح، الثمر الدانی، ص۲۵۳.    


۶.۱۸ - هنگام وداع با کعبه


به تصریح شماری از فقیهان امامی، از آداب وداع با کعبه، تاکید بر یگانگی خدا و نفی الوهیت از غیر او است.
[۱۸۳] شیخ مفید، المقنعه، ص۴۳۰.    
[۱۸۴] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۸۲.    
[۱۸۵] ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۶۱۶.    
برخی از اهل سنت نیز هنگام بازگشت حج‌گزار به سوی شهر خود، دعایی همراه تهلیل آورده‌اند.
[۱۸۶] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۲.    
[۱۸۷] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۱.    


۷ - منابع


۱. احکام القرآن: ابن عربی (م۵۴۳ق)، به کوشش محمد عطا، لبنان، دار الفکر.
۲. الاختیار لتعلیل المختار: عبدالله بن محمود موصلی (م۶۸۳ق)، به کوشش عبدالمطلب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۶ق.
۳. الاذکار النوویه: نووی (م۶۷۶ق)، بیروت، دار الفکر.
۴. اقبال الاعمال: ابن طاوس (م۶۶۴ق)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
۵. امتاع الاسماع: مقریزی (م۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۶. بحار الانوار: مجلسی (م۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
۷. البحر الرائق: ابونجیم مصری (م۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۸. بدائع الصنائع: علاء الدین کاسانی (م۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
۹. بصائر ذوی التمییز: فیروزآبادی (م۸۱۷ق)، محمد علی، قاهره، المجلس الاعلی، ۱۴۱۲ق.
۱۰. البنایة لشرح الهدایه: محمود عینی (م۸۵۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۱۱. تاج العروس: زبیدی (م۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۱۲. التاج و الاکلیل لمختصر خلیل: محمد بن یوسف مالکی (م۸۹۷ق)، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۱۳. تاریخ جرجان: حمزة بن یوسف سهمی (م۴۲۷ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
۱۴. تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۱۵. تحفة الفقهاء: علاء الدین سمرقندی (م۵۳۵ق./۵۳۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
۱۶. تذکرة الفقهاء: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
۱۷. تفسیر القمی: قمی (م۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۱۸. تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): بیضاوی (م۶۸۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
۱۹. تفسیر فرات الکوفی: فرات کوفی (م۳۰۷ق)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
۲۰. التمهید: ابن عبدالبر (م۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.
۲۱. التوحید: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.
۲۲. تهذیب الاحکام: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۲۳. تهذیب اللغه: ازهری (م۳۷۰ق)، به کوشش محمد عوض، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۲۰۰۱م.
۲۴. الثمر الدانی: آبی ازهری (م۱۳۳۰ق)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
۲۵. ثواب الاعمال: صدوق (م۳۸۱ق)، قم، الرضی، ۱۳۶۸ش.
۲۶. جواهر الکلام: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۷. الجوهرة النیره: ابوبکر بن علی زبیدی (م۸۰۰ق)، المطبعة الخیریه، ۱۳۲۲ق.
۲۸. حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۲۹. الحاشیة علی مدارک الاحکام: محمد باقر بهبهانی، قم، آل البیت:، ۱۴۱۹ق.
۳۰. الحدائق الناضره: یوسف بحرانی (م۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۳۱. الخلاف: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
۳۲. الدر المختار: حصکفی (م۱۰۸۸ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۳۳. الدر المنثور: سیوطی (م۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
۳۴. الدروس الشرعیه: شهید اول (م۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۳۵. دعائم الاسلام: نعمان مغربی (م۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۳۶. دلائل النبوه: بیهقی (م۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
۳۷. دلیل الناسک: سید محسن حکیم (م۱۳۹۰ق)، به کوشش طباطبایی، مدرسه دار الحکمه، ۱۳۷۴ش.
۳۸. ریاض المسائل: سید علی طباطبائی (م۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
۳۹. سبل الهدی: محمد بن یوسف صالحی (م۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
۴۰. السرائر: ابن ادریس (م۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۴۱. السنن الکبری: بیهقی (م۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
۴۲. سنن النسائی: نسائی (م۳۰۳ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق.
۴۳. السیرة النبویة علی ضوء القران و السنه: محمد بن ابوشهبه (م۱۴۰۳ق)، دمشق، دار القلم، ۱۴۲۷ق.
۴۴. السیرة النبویه: ابن کثیر (م۷۷۴ق)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق.
۴۵. شرح اصول کافی: محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ق)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
۴۶. الشرح الکبیر: ابوالبرکات (م۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
۴۷. شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
۴۸. شعب الایمان: بیهقی (م۴۵۸ق)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۴۹. الشمائل الشریفه: سیوطی (م۹۱۱ق)، به کوشش حسن بن عبید، طائر العلم.
۵۰. الصحاح: جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۵۱. صحیح مسلم بشرح النووی: نووی (م۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
۵۲. صحیح مسلم: مسلم (م۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
۵۳. عدة الداعی: ابن فهد حلی (م۸۴۱ق)، به کوشش موحد قمی، دار الکتب الاسلامیه.
۵۴. علل الشرائع: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۵۵. غنیة النزوع: ابن زهرة حلبی (م۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۷ق.
۵۶. الفتاوی الهندیه: نظام الدین و گروهی از علما، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
۵۷. فتح الباری: ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
۵۸. فتح الوهاب: زکریا بن محمد انصاری (م۹۳۶ق)، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۵۹. الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة زحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
۶۰. فقه الرضا: علی بن بابویه (م۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۶ق.
۶۱. الفواکه الدوانی علی رسالة ابن ابی‌زید قیروانی: احمد بن غنیم النفراوی (م۱۱۲۶ق)، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه.
۶۲. کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م۱۲۲۷ق)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
۶۳. الکافی: الکلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۶۴. کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
۶۵. کشاف القناع: منصور بهوتی (م۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۶۶. الکشاف: زمخشری (م۵۳۸ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
۶۷. کشف اللثام: فاضل هندی (م۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۶۸. کلمة التقوی (فتاوی): محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
۶۹. کمال الدین: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق.
۷۰. کنز العمال: متقی هندی (م۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
۷۱. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۷۲. المبسوط فی فقه الامامیه: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
۷۳. المبسوط: سرخسی (م۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۴. مجمع الفائدة و البرهان: محقق اردبیلی (م۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۷۵. المجموع شرح المهذب: نووی (م۶۷۶ق)، دار الفکر.
۷۶. مدارک الاحکام: سید محمد بن علی موسوی عاملی (م۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.
۷۷. المزار الکبیر: محمد بن مشهدی (م۶۱۰ق)، به کوشش القیّومی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
۷۸. مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل جواد کاظمی (م۱۰۶۵ق)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
۷۹. المستدرک علی الصحیحین: حاکم نیشابوری (م۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۸۰. مسند احمد: احمد بن حنبل (م۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
۸۱. مصباح الزائر: ابن طاوس (م۶۶۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۷ق.
۸۲. مصباح المتهجد: طوسی (م۴۶۰ق)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
۸۳. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی: محمد تقی آملی، تهران، ناشر: مؤلف، ۱۳۸۰ش.
۸۴. المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
۸۵. مغنی المحتاج: محمد شربینی (م۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۸۶. المغنی: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۸۷. مفردات: راغب (م۴۲۵ق)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۸۸. المقنع: صدوق (م۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۵ق.
۸۹. المقنعه: مفید (م۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
۹۰. من لا یحضره الفقیه: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۹۱. مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
۹۲. منتهی المطلب: علامه حلی (م۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
۹۳. مواهب الجلیل: حطاب رعینی (م۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۹۴. المهذب: قاضی ابن براج (م۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
۹۵. نجاة العباد: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش رضوی و دیگران، ۱۳۱۸ق.
۹۶. النوادر: احمد بن محمد بن عیسی اشعری (م. قرن۳ق)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۸ق.
۹۷. نور الثقلین: عروسی حویزی (م۱۱۱۲ق)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
۹۸. نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.
۹۹. نیل الاوطار: شوکانی (م۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
۱۰۰. وسائل الشیعه: حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.
۱۰۱. هدایة الامة الی احکام الائمه: حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
۱۰۲. الهدایه: صدوق (م۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۸ق.

۸ - پانویس

 
۱. ↑ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ج۵، ص۲۴۰.    
۲. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۵، ص۱۸۵۲.    
۳. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۷۰۵، «هلل».    
۴. ↑ انصاری، زکریا بن محمد، فتح الوهاب، ج۱، ص۹۷.    
۵. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۱۱، ص۱۸۰.    
۶. ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۸۸، ص۳۵۳.    
۷. ↑ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ج۵، ص۲۴۰.    
۸. ↑ زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۳۱، ص۱۴۸.    
۹. ↑ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، ج۵، ص۲۴۱.    
۱۰. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۵، ص۱۸۵۲.    
۱۱. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۷۰۵.    
۱۲. ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قران، ص۵۴۴.    
۱۳. ↑ فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز، ج۵، ص۳۳۲، «هلل».    
۱۴. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۳۵.    
۱۵. ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۱۹.    
۱۶. ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۲۵۹.    
۱۷. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۶.    
۱۸. ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص۳۹۷.    
۱۹. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۰۶.    
۲۰. ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج۱۱، ص۱۷۴.
۲۱. ↑ شیخ صدوق، التوحید، ص۲۱.    
۲۲. ↑ متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۱، ص۵۲۱.    
۲۳. ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ص۶۶۹.    
۲۴. ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۱۶.    
۲۵. ↑ عروسی حویزی، نور الثقلین، ج۲، ص۳۰.    
۲۶. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۸۴.
۲۷. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۱۱۷.
۲۸. ↑ ابن حنبل، مسند احمد، ج۴، ص۶۳.    
۲۹. ↑ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۱، ص۵۶.    
۳۰. ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۱۸، ص۲۰۲.    
۳۱. ↑ ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۵۹.
۳۲. ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۴، ص۲۵۶.
۳۳. ↑ شیخ صدوق، التوحید، ص۲۵.    
۳۴. ↑ ابن عساکر، ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۵، ص۴۶۲.    
۳۵. ↑ شیخ صدوق، التوحید، ص۲۵.    
۳۶. ↑ شیخ صدوق، التوحید، ص۲۸.    
۳۷. ↑ ابن عربی، احکام القرآن ج۱، ص۲۰۲.    
۳۸. ↑ ابن عربی، احکام القرآن، ج۲، ص۵۷۵.    
۳۹. ↑ نووی، شرح صحیح مسلم، ج۱۲، ص۵.
۴۰. ↑ شیخ صدوق، الهدایه، ص۵۴.    
۴۱. ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.    
۴۲. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۵، ص۷۶-۷۷.    
۴۳. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۵، ص۱۷۹-۱۸۰.    
۴۴. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۲، ص۸۶۸.    
۴۵. ↑ نووی، شرح صحیح مسلم، ج۱۷، ص۱۷.    
۴۶. ↑ بهبهانی، محمد باقر، الحاشیة، ج۲، ص۴۰۷.    
۴۷. ↑ آملی، محمد تقی، مصباح الهدی، ج۱۲، ص۵۰۴.    
۴۸. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۲-۵۳۴.    
۴۹. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۱۵۵.    
۵۰. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۱۱۵.    
۵۱. ↑ شهید اول، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۱۸۴.    
۵۲. ↑ متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۲، ص۶۴۴.    
۵۳. ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۳، ص۲۲۷.    
۵۴. ↑ متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۸، ص۴۵۵.    
۵۵. ↑ ابن بابویه، فقه الرضا، ص۲۰۴.    
۵۶. ↑ اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی، النوادر، ص۱۷.    
۵۷. ↑ شیخ حر عاملی، هدایة الامه، ج۴، ص۲۴۸.    
۵۸. ↑ متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، ج۵، ص۱۹.    
۵۹. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۱-۳۹۲.    
۶۰. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۳۳۸.    
۶۱. ↑ موسوی عاملی، سید محمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۲، ص۵۵.    
۶۲. ↑ ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص۳۹۸.    
۶۳. ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۷۴۰.    
۶۴. ↑ سید بن طاووس، مصباح الزائر، ص۱۹۷.    
۶۵. ↑ مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، ص۴۲۸.    
۶۶. ↑ مشهدی، محمد بن جعفر، المزار، ص۶۵۷.    
۶۷. ↑ ابن بابویه، فقه الرضا، ص۹۶.    
۶۸. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۱۰۱-۱۰۲.    
۶۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۳، ص۹۰.    
۷۰. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۱، ص۷۰۲.    
۷۱. ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۹۳، ص۲۰۳.    
۷۲. ↑ بیهقی، شعب الایمان، ج۳، ص۴۷۲.
۷۳. ↑ سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۲۱۰.
۷۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۹۹.    
۷۵. ↑ امام علی (علیه‌السلام) نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.    
۷۶. ↑ قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۵۴.    
۷۷. ↑ سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، ص۳۵۵.    
۷۸. ↑ ابوشهبه، محمد، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۱۸.    
۷۹. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۶.    
۸۰. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۰۲-۲۰۳.    
۸۱. ↑ شیخ صدوق، علل‌الشرائع، ج۲، ص۵۸۶.    
۸۲. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
۸۳. ↑ نسائی احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۲۲۰.
۸۴. ↑ صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۱، ص۱۷۳.
۸۵. ↑ نسائی احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۲۴۰.    
۸۶. ↑ بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۵، ص۴۳۵.    
۸۷. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۲۰.
۸۸. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۲۲.    
۸۹. ↑ بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۵، ص۱۰۳.    
۹۰. ↑ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲۳، ص۴۵۷.    
۹۱. ↑ ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۳، ص۵۷۶.    
۹۲. ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۴، ص۴.    
۹۳. ↑ ابوشهبه، محمد، السیرة النبویه، ج۲، ص۵۸۰.    
۹۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۳۱.    
۹۵. ↑ ابن بابویه، فقه الرضا، ص۲۱۵.    
۹۶. ↑ ابن قدامه، المغنی، ج۳، ص۵۹۱.
۹۷. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۸۵.    
۹۸. ↑ بیهقی، شعب الایمان، ج۳، ص۳۵۳.
۹۹. ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۷۲.    
۱۰۰. ↑ ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص۲۵۴-۲۵۵.    
۱۰۱. ↑ سیوطی، الشمائل الشریفه، ج۱، ص۲۹۶.    
۱۰۲. ↑ سرخسی، المبسوط، ج۴، ص۱۸۷.    
۱۰۳. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۴۸۳.    
۱۰۴. ↑ نظام الدین و گروهی از علما، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۲۲.    
۱۰۵. ↑ دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۶.    
۱۰۶. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۶۳.    
۱۰۷. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۰.    
۱۰۸. ↑ محقق اردبیلی، احمد بن علی، مجمع الفائده والبرهان، ج۶، ص۲۳۵-۲۳۶.    
۱۰۹. ↑ نجفی صاحب الجواهر، نجاة العباد، ص۱۰۵.    
۱۱۰. ↑ ابن‌ عبد البر، یوسف‌ بن‌ عبدالله، التمهید، ج۱۳، ص۷۶.    
۱۱۱. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۹۹.    
۱۱۲. ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۱۸۲.    
۱۱۳. ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۱۵۲.
۱۱۴. ↑ زبیدی، ابوبکر بن علی، الجوهرة النیره، ج۱، ص۱۵۳.    
۱۱۵. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۴۱.    
۱۱۶. ↑ نظام الدین و گروهی از علما، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۲۵.    
۱۱۷. ↑ سرخسی، المبسوط ج۴، ص۱۲.    
۱۱۸. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۶.    
۱۱۹. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۱.    
۱۲۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۱۳.    
۱۲۱. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۶۰.    
۱۲۲. ↑ شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۵، ص۱۶۸.    
۱۲۳. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۱.    
۱۲۴. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۶۱.    
۱۲۵. ↑ فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۱۳.    
۱۲۶. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۸۹.    
۱۲۷. ↑ سرخسی، المبسوط ج۴، ص۱۳.    
۱۲۸. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۸.    
۱۲۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۶۷.    
۱۳۰. ↑ حطاب، محمد بن محمد، التاج و الاکلیل، ج۴، ص۱۵۵.    
۱۳۱. ↑ موصلی، عبدالله بن محمود، الاختیار، ج۱، ص۱۶۰.    
۱۳۲. ↑ ابن براج، المهذب، ج۱، ص۲۴۱.    
۱۳۳. ↑ ابن زهرة حلبی، غنیة النزوع، ص۱۷۸.    
۱۳۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۳۲.    
۱۳۵. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۴۹.    
۱۳۶. ↑ موصلی، عبدالله بن محمود، الاختیار، ج۱، ص۱۶۰.    
۱۳۷. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۸۴.    
۱۳۸. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۶۳.    
۱۳۹. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۱.    
۱۴۰. ↑ نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۲۱.    
۱۴۱. ↑ زین الدین، محمد امین، التقوی، ج۳، ص۴۰۷.    
۱۴۲. ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۶۸۷.    
۱۴۳. ↑ سید ابن طاوس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۳۳۷.    
۱۴۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۱۴.    
۱۴۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۱۳.    
۱۴۶. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۹۵.    
۱۴۷. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۴۹۴.
۱۴۸. ↑ سرخسی، المبسوط ج۴، ص۵۳.    
۱۴۹. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۵۲.    
۱۵۰. ↑ ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۵۴.    
۱۵۱. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۱.    
۱۵۲. ↑ قرافی، احمد بن ادریس، الذخیره، ج۳، ص۲۶۱.    
۱۵۳. ↑ نووی، الاذکار النوویه، ص۱۹۹.    
۱۵۴. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۵۹.
۱۵۵. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۲۴۶.    
۱۵۶. ↑ بیضاوی، تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۱۳۱.    
۱۵۷. ↑ کاظمی، فاضل جواد، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۰۵.    
۱۵۸. ↑ نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۴.    
۱۵۹. ↑ حکیم، سید محسن، دلیل الناسک، ص۳۵۸.    
۱۶۰. ↑ شیخ صدوق، المقنع، ص۲۷۱.    
۱۶۱. ↑ سرخسی، المبسوط ج۴، ص۱۹.    
۱۶۲. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۴۸۹.    
۱۶۳. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۸.
۱۶۴. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۶۴.    
۱۶۵. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۵۱.    
۱۶۶. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۲۰.    
۱۶۷. ↑ بدرالعینی، البنایه، ج۴، ص۲۴۱.    
۱۶۸. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۶۰۵.    
۱۶۹. ↑ نظام الدین و گروهی از علما، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۳۱.    
۱۷۰. ↑ سرخسی، المبسوط ج۴، ص۲۳.    
۱۷۱. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۵۹.    
۱۷۲. ↑ نفراوی، أحمد بن غانم، الفواکه الدوانی، ج۱، ص۳۶۴.    
۱۷۳. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۴۳.    
۱۷۴. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۰.    
۱۷۵. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۳۵.    
۱۷۶. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۳۳۱.    
۱۷۷. ↑ قرافی، احمد بن ادریس، الذخیره، ج۳، ص۲۶۱.    
۱۷۸. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵.    
۱۷۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۰۳.    
۱۸۰. ↑ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۳، ص۳۳۲.
۱۸۱. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۹۵.    
۱۸۲. ↑ آبی ازهری، صالح، الثمر الدانی، ص۲۵۳.    
۱۸۳. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۴۳۰.    
۱۸۴. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۸۲.    
۱۸۵. ↑ ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۱، ص۶۱۶.    
۱۸۶. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۲.    
۱۸۷. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۱.    


۹ - منبع


حمیدرضا خراسانی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تهلیل»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۲۱.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | ذکر | مستحبات حج




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.